زکام چیست؟ درمان زکام (نزله) در طب سنتی

نزله و زکام چیست؟

شاید بشود قاطعانه گفت که هیچ فردی نمی‌تواند ادعا کند که در طول زندگی خود دچار سرماخوردگی یا زکام نشده است اما زکام و دلیل بروز آن چیست؟

در طب سنتی ایرانی آنچه که از بینی و چشم فرد خارج می‌شود را زکام و ترشحات گلو، سینه و مجاری تنفسی را که گاهی سبب از بین رفتن حس بویایی می‌شود، نزله گویند.

نزله و زکام یک عفونت شایع دستگاه تنفسی است که بیشتر در فصل پاییز و زمستان شایع می‌شود.

نزله و خلط پشت حلق به گفته حکیم ارزانی از حکمای طب سنتی ایران می‌تواند از آثار امراض چشم، گوش، درد معده، گرسنگی مفرط، اسهال، زخم گوارشی، عفونت ریه، ورم روده یا قولنج یا کولیت التهابی باشد.

نزله که از حلق فرو می‌ریزد به هر اندامی که می‌رسد بیماری ایجاد می‌کند، برحسب مقدار و غلظت ماده می‌تواند شقیقه (میگرن)، سرگیجه، صرع و مالیخولیا، بیماری‌های مفاصل و دیگر موارد را ایجاد کند و باید مورد توجه درمانگر طب سنتی باشد.

بسیاری از مبتلایان به زکام به طور همزمان به چندین ویروس آلوده می‌شوند. زکام یا سرماخوردگی سر هنگامی گسترش می‌یابد که ذرات ویروس را از عطسه، سرفه یا تنفس یک فرد آلوده استنشاق شود.

همچنین با لمس کردن سطوح آلوده که یک فرد مبتلا آن را قبلاً لمس کرده است، امکان ابتلا وجود دارد.

زکام معمولاً بدون عارضه خاصی مسیر بهبودی خود را سپری می‌کند؛ اما گاها این بیماری ممکن است در قفسه سینه، سینوس‌ها یا گوش‌ها گسترش یابد و عفونت آن می‌تواند منجر به شرایط دیگری از جمله: عفونت گوش، سینوزیت، آسم، عفونت قفسه سینه، گلودرد میکروبی گردد.

علائم زکام

علائم اصلی عفونت گوش، گوش درد و یا ترشحات زرد یا سبز از بینی فرد مبتلا می‌باشند. عفونت گوش در کودکان بیشتر دیده می‌شود.

علائم سینوزیت شامل سینوس‌های ملتهب و آلوده است و هنگامی رخ می‌دهد که زکام یا نزله به طور کامل از بین نرود و مدت طولانی باقی بماند.

مشکل تنفس و یا خس خس سینه که می‌تواند با زکام ایجاد شود.

عفونت‌ها می‌توانند منجر به ذات الریه و برونشیت شوند. علائم آن شامل سرفه‌های شدید و طولانی و تنگی نفس می‌باشد‌، که این یک عفونت گلو است و علائم آن شامل گلودرد شدید و گاهی سرفه است.

این عوارض معمولاً به دلیل گسترش ویروسی یا عفونت باکتریایی ثانویه است و آنها بیشتر برای افراد زیر اتفاق می افتد:

• افراد سیگاری
• کسانی که سرکوب سیستم ایمنی از طریق بیماری یا درمان دارند
• فرزندان خردسالی که به صورت زودرس متولد می‌شود
• افراد مسن
• مبتلایان به بیماری‌های انسدادی شدید به ویژه آسم
• بیماری انسدادی مزمن ریوی
• دیابت قندی و فیبروز کیستیک
• مبتلایان به بیماری‌های شدید قلبی، کلیوی، کبدی یا عصبی عضلانی

نفوذ ترشحاتِ رقیقِ سوزان به مجاری گوش، راه‌های تنفسی و بافت ریه، دستگاه گوارش، نیام‌های عضلات مجاور دستگاه تنفس و ستون فقرات، عامل بسیاری از ابتلائات بعدی شمرده می‌شود.

در بعضی از زکام یا سرماخوردگی‌های خفیف که علایم آن‌ها آبریزش بینی، عطسه، بی‌حالی و خستگی است و علائم عفونتی چون گلودرد چرکی وجود ندارند، باید از مصرف نابه‌جای داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌‌ها خود داری نموده و برای بهبود سلامتی به استراحت پرداخته و از خوردنی‌های مضر پرهیز کرد.

زکام با علائمی در بینی، سر و بدن ظاهر می‌شود که از این قرارند:

چشمان اشک آلود، سردرد، گلو درد، سرفه کردن، تورم غدد لنفاوی در سَر؛ جمع شدن خلط، فشار سینوس‌ها، آبریزش بینی، گرفتگی بینی، کاهش حس بویایی و چشایی، عطسه، ترشحات آبکی بینی، جمع شدن خلط در گلو از علائم بینی و خستگی بدن، لرز، بدن درد، تب درجه پایین، ناراحتی در قفسه سینه، تنفس عمیق سخت از علائم کلی بدن است.

از روش‌های طبیعی برای برطرف شدن علائم زکام می‌توان به استفاده از این موارد اشاره کرد:

یکی از خواص اکالیپتوس این است که جذب اکسیژن را راحت‌تر می‌کند. بو کردن اکالیپتوس، عضلات تنفسی را شل‌تر کرده و تنفس راحت‌تر می‌شود.

چوب میخک نیز یک بخور فوق‌العاده است، زیرا میخک بسیار معطر است و همین خاصیت آن باعث می‌شود مجاری تنفسی باز شوند و نفس کشیدن را راحت تر می‌کند.

روغن یا نعناع به عنوان یک محرک معطر برای راحت شدن تنفس استفاده می‌شود. چند قطره روغن ضروری نعناع در یک فنجان آب داغ ریخته گردد و با بخار آن بخور داده شود این کار باعث از بین رفتن التهاب‌های مجرای بینی و برونشیت می‌شود.

چکاندن یک قطره روغن بنفشه یا روغن کدو در بینی، مصرف حریره‌ای از سبوس گندم، نشاسته، کتیرای خوراکی، روغن بادام و کمی شکر برای رفع سوزش بینی مفید است.

انواع نزله یا زکام

ترشحات نزله‌ای نیز خود در دو گروه دسته بندی می‌شود: نزله سرد و نزله گرم.

نزله سرد

علائم نزله‌ی سرد، بیشتر با علایم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و… تطابق دارد و مهم‌ترین این علایم وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد.

همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و به‌ویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی و صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه‌ی عفونت و دود همراه است.

درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله‌ی گرم متفاوت است و عموماً بر رقیق نمودن و دفع خلط غلیظ استوار است. از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به این موارداشاره کرد:

پوشانیدن سر و حتی گرم نمودن آن با حوله‌ی گرم مفید است.

نوشیدن جوشانده‌ای از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده‌ی این جوشانده به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق نمود. هر ۶ ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب مجموع داروها، در دو لیوان آب جوشانده شود و پس از صاف کردن استفاده گردد.

خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه‌ی شیرین‌بیان و انجیر نیز جهت نرم کردن سینه و طبع مفید است. هر ۸ ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با ۵ عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده گردد.

جهت رفع گرفتگی بینی، روغن‌هایی مانند روغن‌ مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند.

غذاهای سبک میل شود و به‌ویژه حریره‌ای از مغز بادام و عسل تهیه و میل شود.

از خواب زیاد به ویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمام اجتناب گردد.

از رفتن به حمام تا زمانی که علایم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب گردد. ولی پس از ظهور این علایم، رفتن به حمام یاریگر درمان است.

از خوردن آب به‌ویژه آب سرد جداً خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با عسل مخلوط شده باشد؛ مناسب است.

و اما علائم نزله‌ی گرم، بیشتر با علائم سرماخوردگی متناسب است و شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق، سوزش و خارش گلو و حلق، سرخی چشم‌ها، التهاب حلق و گرفتگی بینی و صداست.

درمان در نزله‌ها، به قوام آوردن خلط و ترشحات و آماده کردن آنها برای دفع است؛ بدین معنا که با داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ و خلط غلیظ را رقیق نماییم.

با این توضیح مشخص است که باید تدابیری به کاربرد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ نماییم و برعکس در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب، خلط را رقیق و آماده‌ی دفع کرد.

نزله گرم

دستورات درمانی نزله‌ی گرم (سرماخوردگی) شامل این موارد می‌باشد: بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق و سبزیجات فراوان باشد و تلاش گردد معده سبک نگاه داشته شود.

در این زمان خوردن غذاهای سنگین به‌ویژه گوشت، به شدت منع شده است.

مصرف شیر هم به حداقل برسد.

از مصرف آب سرد اجتناب گردد.

مایعات فراوان تنها روند بیماری شما را کند میکند. در حد نیاز بدن مصرف کنید.

مصرف حریره‌ی تهیه ‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکرقهوه ای یا عسل توصیه شده است.

در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار  با پوست و تخم خشخاش یا ترکیبی از آنها مفید است.

استحام با آب ولرم در نزله‌ی گرم مفید است.

جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه‌ی اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج خورده شود و دانه‌های به را در دهان نگه داشته و لعاب آن‌را قورت دهید.

تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود.

درمان زکام در طب سنتی

درمان اورژانسی زکام از نظر دکتر روازاده

برای شروع زکام کمپرس گرم روی سر بوسیله پارچه ای گرم و نمک داغ به طوری که بیمار گرمی آن را در مغز سراحساس کند، مفید است.

برای این کار مقداری نمک دریا را در ظرفی ریخته و گرم نمایید. در حین داغ شدن نمک، می توانید برای جلوگیری از سوختن آن، مرتب آن را هم بزنید.

یکی از خصوصیات نمک آن است که گرما را به مدت طولانی در خود نگه می دارد. پس از داغ شدن نمک، آن را سریعاً داخل یک پارچه یا کیسه ریخته و بر روی سر قرار دهید.

با این کار در درمان های اورژانسی سرماخوردگی شاید بیماری و نزله رفع شود و به سینه نریزد، یعنی به سرفه های خلط دار منجر نگردد و باعث عفونت سینه نشود.

مقداری سیاه دانه را نزدیک بینی قرار داده و آن را ببوید، تا نزله (زکام) از بینی خارج و به سینه نریزد.

در موقع سرماخوردگی نباید به صورت طاقباز خوابید، بلکه باید خواب را کم کرده و نشسته خوابید و در شب نیز دو سه بار از خواب بیدار شد، بدین طریق مانع از ورود خلط و عفونت به داخل سینه در موقع خواب می شود؛

چرا که ورود ترشحات پشت حلق به مجاری تنفسی و ریه، باعث پونومونی (ذات الریه) می گردد. این ترشحات باید از طریق مجاری بینی دفع شوند و یا این که از طریق مری وارد معده شده و از بدن دفع گردند.

در موقع بیداری بایستی اگر احساس خارش و ناراحتی کند، اخلاط خود را در هنگام سرماخوردگی بیرون داده تا به سینه فرو نرود و خروج آن از راه بینی در ابتدا، کار آسانی است و اگر به طریقی که در مورد دوم ذکر گردید، انجام شود بسیار مفید است. مخصوصاً برای آنهایی که سینه تنگ (بیماری آسم) و ریه های ضعیف دارند، چون ممکن است نزله به سل تبدیل شود.

مواد غذایی ترش و شور و همچنین سرد و تر (بلغم زاها) را در هنگام سرماخوردگی نخورید.

مربای بنفشه را در صبح میل نمایید و بعد ماء الشعیر هم روی آن بخورید.

غذا باید شوربا (سوپ) باشد که در آن کدو، تره، روغن بادام و آرد جو استفاده شده باشد و در صورتی که بیمار تب دارد بدون گوشت باشد.

همچنین خوردن نیم رو در سرماخوردگی (تهیه شده با تخم مرغ رسمی و روغن سالم) نیز توصیه می شود.

پس از پایان سرماخوردگی، حمام کردن گرم و بخور دادن با بخار دم کرده بابونه، پونه، مرزنجوش و بومادران مفید است و باعث جلوگیری از آبریزش بینی و ترمیم مجاری می گردد.

همچنین بخور دادن سندروس و کندر نیز توصیه می گردد؛

ضمناً نباید از آبریزش بینی جلوگیری کرد مگر در اواخر بیماری وقتی که مطمئن شدیم، به سینه نریخته و آب بینی زیاد است.

قابل توجه است خوردن آنتی هیستامین جهت بند آمدن زکام و آبریزش بینی به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.

جلوگیری از آبریزش بینی در ابتدای سرماخوردگی، باعث ریختن آن داخل سینه و عفونت سینه می‌شود. خوردن قرص ها نیز باعث سرکوب شدن علایم سرماخوردگی می‌گردد ولی برخورد صحیح آن است که با انجام موارد فوق الذکر ظرف دو سه روز اخلاط و بیماری از بدن دفع می‌شود.