خواص گیاه جنسینگ یا جینسینگ در طب سنتی ایرانی

جینسینگ چیست؟

هزاران سال است که گیاهان برای کسب انرژی، دور کردن ارواح خبیثه و تقویت ارگان‌های خاصی از بدن به کار رفته‌اند و امروزه نیروبخش‌های رایج در شرق همچون جینسینگ و دانگ گویی از نیروبخش‌های غربی چون رزماری و مریم گلی رایج‌تر و محبوب‌تر هستند.

گیاهان نیروبخش می‌توانند به روش‌های متفاوتی طبقه‌بندی شوند. به عنوان افزایش دهنده انرژی یا تغذیه کننده خون یا مایعات بدنی، تنظیم بین اخلاط در پزشکی ایورودایی و منبع انرژی تولید مثل و زاد و ولد است.

یکی از داروهای گیاهی نیروبخش و مقوی که مشهوریت زیادی در جهان دارد جینسینگ است که آن را باید گیاه جوانی یا نوشدارو بنامیم.

در کتب سنتی، به عربی ریشه گیاه را «جنسه» و «جنسا» می‌نامند. به فرانسوی و انگلیسی Ginseng و Asiatie ginseng و Chinsese ginseng گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده عشقه، که نام علمی آن Panax ginseng است.

این گیاه Panax ginseng که بیش از ۵۰۰۰ سال است در چین به کار می‎رود، برای پزشکان غرب قرن نهم میلادی شناخته شد. مارکوپولو در مورد این گیاه شگفت کمیاب نوشته است، هنگامی که هیئتی از سوی پادشاه سیام با لوئی چهاردهم دیدار کرد، گیاه جینسینگ را به او معرفی کردند.

از آن پس ثروتمندان اروپایی برای رفع خستگی و ناتوانی از جینسینگ استفاده می‌کردند. همچنین این گیاه در قرن هجدهم، در آمریکا هم شهرت یافت. جالب است وقتی این گیاه کشف شد که گیاه پاناکس کینکفولیوس در آن قاره بومی بود.

مشخصات جینسینگ

گیاهی است چند ساله، برگ‌های مرکب آن دارای پنج تا هفت برگچه که به طور گروهی با دمبرگ‌های خود از یک نقطه خارج و تشکیل یک برگ مرکب را می‌دهند.

هر برگچه بیضی شکل با کناره دندانه‌دار منظم، نوک تیز و با گلبرگ‌هایی مشخص است. ریشه گیاه که در قسمت مستعمل آن است دراز، ضخیم یک شاخه یا منشعب و دو شاخه، طول آن بیشتر از یک متر و قطر آن در ناحیه یقه گیاه تا ۱۰ سانتی‌متر می‌رسد.

پوست خارجی ریشه گیاه به رنگ زرد، طعم آن کمی شیرین، شبیه مغز ریشه شیرین بیان است. البته در بعضی گونه‌ها اندکی تلخ هستند.

این گیاه در کوهستان‌های چین و منچوری می‌روید و از داروهای شفابخش معروف چینی است که هم اکنون در تمام داروخانه‌های چین و اغلب داروفروشی‌های اروپا و آمریکا عرضه می‌شود.

ترکیبات گیاه جنسینگ

از نظر ترکیبات شیمیایی برای اینکه به اسرار خواص شفابخش این ریشه پی‌ برده شود، مطالعات وسیعی صورت گرفته و آنچه که تا به حال گزارش شده؛ این است که این گیاه دارای گلوکوزیدهای استروئیدی به نام پاناکیلون، یک ساپونین به نام پاناکسوزید یا پاناکسین، مواد صابونی، یک اسانس روغنی فرار به نام پاناسین و یک هورمون و ویتامین B و ویتامین D، ترکیبات استیلنی، استرول‌ها و سرانجام یک گلوکوزید به نام جینسینگ است.

این دارو تونیک، محرک، بازساز و مقوی است. مرکز سیستم اعصاب و تنفس را تحریک می‌کند و اثر دارو مربوط به وجود دو گلوکوزید به نام‌های پانوکسید آ و پانوکسید ب است که از آن جدا می‌شوند.

از ریشه گیاه 1% تا 2% کولین برحسب وزن و بتاسیتوسترول به دست می‌آید. از این دارو برای تهیه داروهای جوانی استفاده می‌شود.

از گزارش دیگری آمده است که در سال ۱۹۷۴ ریشه این گیاه و سایر اعضای اندام گیاه برای یافتن اسرار شگفت‌انگیز شفابخش آن تحت بررسی دانشمندان قرار گرفت و تاکنون چندین ماده عامل فیزیولوژیک از آن جدا شده است.

از آن جمله عمده‌ترین آن عبارتند از پانکسین که مقاومت عضلات را در برابر بی‌نظمی‌ها و ناراحتی‌ها افزایش می‌دهد. پانکس اسید که متابولیسم و سیستم عروقی را اصلاح می‌کند.

پاناکولین یا پانکس ویلون که روی سیستم غدد مترشحه داخلی یا آندوکرین اثر می‌گذارد و پاناسن که مرکز اعصاب را تحریک می‌کند و در آخر جینسینگ برای بیماری دیابت اثر مثبت دارد.

انواع جنسینگ

جنسینگ کره‌ای یا چینی

این گیاه در برخی مناطق کوهستانی هند و چین کاشته می‌شود و ریشه غده‌ای آن مورد توجه است. در چین و ژاپن از جوشانده یا دم کرده غده زیرزمینی خشک آن برای نرم کردن سینه و به عنوان مقوی معده و تب بر استفاده می‌شود.

در هند و چین جوشانده ساقه ضخیم زیرزمینی به عنوان تقویت و تجدید قوا در دوره نقاهت بیماران و زنان پس از وضع حمل داده می‌شود. این دارو به عنوان نوش دارو در آن مناطق برای انواع بیماری‌ها تجویز شده و اختصاص به یک بیماری خاص ندارد. 

جینسینگ چینی یا کره‌ای یکی از نادرترین و گرانترین گیاهان دارویی است. پژوهش‌های جدید، وجود ترکیبات استروئیدی شبیه هورمون‌های جنسی انسان را در آن نشان داده است. این گیاه باعث تقویت سیستم ایمنی و کاهش خستگی هم می‌شود.

نحوه مصرف به صورت جوشانده و تنتور است. در جوشانده به عنوان تونیک عمومی ۳ تا ۱۰ گرم آن را در ۵۰۰ میلی لیتر آب می‌جوشانیم. در حالت تنتور در درمان اسهال ناشی از ضعف دستگاه گوارش مصرف و همچنین در درمان آسم و سرفه مزمن نیز استفاده دارد. می‌توان از کپسول حاوی ۵۰۰ میلی گرم تا ۴ گرم از پودر ریشه نیز به عنوان تقویت کننده استفاده کرد.

اگرچه پاناکس جینسینگ عموماً بی خطر است اما عوارض جانبی هم دارد. در دوران بارداری یا در صورت بالا بودن فشارخون از مصرف مقدار زیاد یا به مدت طولانی باید پرهیز کرد. همچنین از مصرف سایر محرک ها مانند چای، قهوه و نوشابه های کولادار همراه با پاناکس جینسینگ باید خودداری نمود.

جنسینگ کره‌ای (پاناکس نوتو جینسینگ)

دارای ساقه زیرزمینی ضخیم است. این جینسنگ برای تقویت و جلوگیری از خونریزی، بندآوری خونریزی خارجی یا داخلی، تف کردن با اخلاط خونی، خونریزی از بینی، عادات ماهیانه بیش از حد متعارف و وجود خون در ادرار و مدفوع به کار می‌رود.

عده‌ای از دانشمندان خواص آن را شبیه خواص گیاه Cynura pinnatifida Dc می‌دانند و از نظر قابض بودن و بندآوردن خونریزی و جوش دادن زخم‌ها مانند آن گیاه تلقی می‌شود.

استوارت معتقد است که برای جوش دادن زخم‌های پوست بسیار مؤثر است. دانشمند دیگری به نام چیو اصولا این دو گیاه را تحت یک نام چینی ذکر کرده است.

ولی به هر حال در عین حال که شبیه هستند، دو گیاه مختلفند و موثرترین آن‌ها جنسه است که نوش دارو به معنای واقعی به شمار می‌رود. در موقع خرید باید دقت کرد که ریشه گیاه اصیل خریداری شود.

این جینسینگ که جینسینگ کاذب هم نامیده می‌شود به عنوان ضد درد و برای قطع خونریزی (داخلی و خارجی) به کار می‌رود. همچنین به داروهای مربوط به بیماری‌های عروقی و قلبی و آنژین صدری اضافه می‌شود.

در دوران جنگ ویتنام سربازان ویت کنگ از این گیاه برای افزایش سرعت بهبودی زخم‌های گلوله استفاده می‌کردند. قسمت مورد استفاده این گیاه ریشه آن بوده که به صورت پودر است. این پودر در کپسول‌ها یا قرص‌های ۲-۱ گرمی برای درمان زخم و خونریزی‌ها یا درد به کار می‌رود.

همچنین برای درد ناشی از زخم معده آن را با پوست درخت نارون مخلوط می‌کنند. در دوران بارداری از پاناکس نوتو جینسینگ نباید استفاده کرد، زیرا ممکن است روی جنین اثر بدی داشته باشد.

پاناکس کینکفولیوس

این نوع از گیاه جینسینگ در برخی از منابع علمی معرفی شده که اصولا بومی آمریکای شمالی بوده و سابقا از آنجا به چین برده و کاشته می‌شده است.

در حال حاضر تقریبا در بازار معروفیتی ندارد. این جینسینگ آمریکایی هم یک تونیک است که در چین برای تب و خستگی ناشی از بیماری‌های مزمن لاغر کننده، مانند سل به کار می‌رود و همچنین در درمان سرفه‌های ناشی از ضعف ریه هم مفید است.

قسمت مورد استفاده این گیاه نیز ریشه بوده که به دو صورت تنتور و پودر تهیه می‌شود. در تنتور به عنوان تونیک یا همراه گیاهانی مثل زنجبیل شامی و پوست درخت توت برای سرفه مزمن و ضعف ریه استفاده می‌شود.

پیشنهاد می کنیم مقاله خواص توت در طب سنتی را مطالعه فرمایید

پودر ریشه پاناکس کینکفولیوس برای رفع کمبود انرژی به صورت قرص یا کپسول در دوزهای ۲-۱ گرمی مورد استفاده قرار می گیرد.

جنسینگ سیبری

بخش مورد استفاده این گیاه ریشه است (مانند بقیه گونه‌های جینسینگ) و به عنوان داروی ضد اسپاسم و ضد روماتوئید استفاده می‌شود. توان انسان را در برابر استرس افزایش می‌دهد و هیجان‌زایی آن کمتر از جینسینگ چینی و کره‌ای است.

برای کسانی که به دنبال تحریک کننده قوی‌تری هستند؛ روش مصرف آن به صورت تنتور یا کپسول حاوی ۵۰۰ میلی گرم پودر ریشه است. البته به صورت قرص‌های دارویی نیز کاربرد دارد.

خواص جینسینگ

جینسینگ شاید از معروف‌ترین داروهای چینی باشد که از دوران کهن تاریخ تا حال همواره آثار شفابخش آن مورد توجه حکمای طب سنتی قرار داشته است و دارد.

از  خواص گیاه جینسینگ می‌توان به نیروبخشی، مقوی، محرک، بادشکن و نرم کننده  بودن آن اشاره کرد. بررسی‌های بسیاری روی این ریشه به عمل آمد که به اسرار شفابخش آن در موارد معالجه قطعی بی‌نظمی‌های عصبی، کم خونی، ضعف، کمبود  تعرق و بی‌نظمی تنفس، فراموشی و نسیان، تشنگی مداوم، بی میلی جنسی، خستگی  شدید، سوهاضمه، دردهای ناحیه قلب، تهوع و… پی برده شود.

خوردن آن به صورت جوشانده یا عصاره یا به صورت اسانس یا مستقیما از جرم گرد ریشه  به صورت خام صورت می‌گیرد.

خوراک آن نیرو و توانایی ایجاد می‌کند تا در  دوران نقاهت پس از بیماری، بی‌نظمی‌های غده‌های بدن و ضعف اعصاب از بین رود  و کار طبیعی و شفادهنده آن‌ها اعاده گردد.

متابولیسم  قندها و هیدرات‌های کربن در بدن را منظم می‌کند و موجب می‌شود که مصرف  اکسیژن به طور مداوم و عادی انجام گیرد و برای آرام کردن اشخاصی که ناراحتی‌های روانی دارند، بسیار نافع است و یک نوع مسکن موثر برای مغز است.

تحقیقات علمی درباره خواص گیاه جینسینگ

درباره جینسینگ تحقیقات علمی گسترده‌ای در جهان به عمل آمده است. تنها دانشمندان روسی بیش از ۴۰۰ طرح تحقیقاتی در مورد آثار شفابخش جینسینگ سیبری انجام داده‌اند.

نتایج تمام تحقیقات نشان داد، اشخاصی که از دم کرده جینسینگ استفاده می‌کنند معمولا سالم‌تر و شاداب‌ترند. آن‌ها در برخورد با ناملایمات زندگی استقامت بیشتری از خود نشان می‌دهند، انرژی بیشتری برای کار دارند و تمرکز حواس آن‌ها خیلی بهتر و بیشتر است.

دکتر فرانسورت که یکی از دانشمندان معروف گیاهان دارویی است تجربیات روس‌ها را در مورد جینسینگ کاملا تایید می‌کند. نظریه دکتر فرانسورت در مورد خواص جینسینگ این است که جینسینگ یک آداپتوژن است.

آداپتوژن یک اصطلاح فنی و پزشکی بوده که آن را اولین بار پزشک معروف روسی به نام برخمان از آکادمی علمی شوروی، تعریف کرده است. این لقب را برای توضیح خواص شفابخش جینسینگ به کار برد.

آداپتوژن ماده‌ای است بی‌ضرر که نقش تعدیل کننده در بدن را دارد. یعنی ورود آداپتوژن به بدن موجب می‌شود هرچیزی که در بدن در حالت عدم تعادل یا غیر نرمال است عادی و نرمال شود.

مثلا اگر فشارخون خیلی زیاد است تا حد عادی آن را کاهش می‌دهد و اگر فشارخون پایین افتاده و کم است آن را تا حد عادی و طبیعی، متناسب با فیزیولوژی بدن افزایش می‌دهد.

به این ترتیب وجود آداپتوژن در مواد غذایی و ورود آن به بدن آثار فیزیولوژیکی گسترده‌ای شبیه ضد اکسیدکننده‌ها دارد. البته در جینسینگ مواد ضداکسیدکننده نیز وجود دارد که خاصیت مفید آداپتوژن جینسینگ را تشدید و تحریک می‌کند.

تحقیقات علمی جدید دیگری نشان می‌دهد که فرایند تعدیل کردن نه فقط در جینسینگ بلکه در اغلب مواد خوراکی نیز وجود دارد.

مثلا محققان وزارت کشاورزی آمریکا اخیرا کشف کرده‌اند که عنصر کروم که به مقدار خیلی کم برای بدن لازم است از عوامل آداپتوژن بوده و آثار دو بعدی دارد. یعنی در دو جهت مخالف برای تعدیل اختلالات و عدم تعادل‌های فیزیولوژیکی بدن اثر می‌گذارد.

مثلا قند خون را تعدیل می‌کند، یعنی اگر زاید برحد نرمال باشد تا حد نرمال کاهش می‌دهد. اگر کمتر از حد نرمال شده است آن را تا حد نرمال و طبیعی بدن افزایش می‌دهد.

به نظر می‌رسد این خاصیت برقراری تعادل بیوشیمی در بدن که اصل Yin-Yang معروف چینی‌ها را به خاطر می‌آورد در اغلب گیاهان شفابخش و مواد خوراکی طبیعی یافت می‌شود.

آیا جینسینگ برای ما ایرانی‌ها هم مفید است؟

به این نکته توجه شود که این گیاه چینی برای مردم آن اقلیم بیشتر مناسب است و در طب سنتی اسلامی چیزی درباره آن نیامده و طبع آن گرم و خشک است. خواص خوبی هم دارد ولی گیاهان زیادی در منابع ما آمده است که برای اقلیم ما است و منافع بسیار بیشتری برای ما دارد.